Σκοπός του άρθρου είναι να ανακαλύψουμε εάν οι Πόντιοι χρησιμοποιούσαν και άλλο είδος μαχαιριού πέρα από την γνωστή ποντιακή κάμα. Είναι τα ποντιακά μαχαίρια μόνο αυτά που γνωρίζουμε;
Ποντιακή Κάμα
Η λέξη κάμα είναι τουρκική (kama) και σημαίνει μαχαίρι.
Σύμφωνα με το Ιστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου, κάμα (η) είναι το ξίφος, η σπάθη.
Στο Ποντιακό Λεξικό συναντάμε την ποντιακή φράση: “αψιματένεν κάμα” που σημάνει πύρινη ρομφαία.
Η κάμα δεν πρέπει να συγχέεται με το κάμα (από το καίω) το οποίο είναι το κάψιμο/έγκαυμα.
Στην Ελλάδα έχει καθιερωθεί το παρακάτω ποντιακό μαχαίρι ή ποντιακή κάμα. Είναι όμως έτσι ή μόνο έτσι;
Ποντιακό μαχαίρι
Γραπτές πηγές για τα είδη των ξιφών, σπαθιών, μαχαιριών που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες του Πόντου, στα τελευταία χρόνια πριν την Γενοκτονία, δυστυχώς δεν υπάρχουν. Υπάρχουν όμως αρκετές φωτογραφίες και επιστολικά δελτάρια. Από αυτά θα αντλήσουμε πληροφορίες.
Από όσα γνωρίζω και έχω βρει, η πρώτη φωτογραφική καταγραφή της ποντιακής ενδυμασίας στην Ελλάδα, 4 μόλις χρόνια μετά τον Ξεριζωμό πραγματοποιήθηκε στην Πρώτη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (1η ΔΕΘ) το 1926 (*).
Σε αυτήν την φωτογραφία εμφανίζονται 11 Πόντιοι εκ των οποίων ορισμένοι φέρουν και μαχαίρι. Οι φωτογραφίες αυτών είναι οι παρακάτω.
Όπως διακρίνεται στις εικόνες, το μαχαίρι που φέρουν είναι η ευρέως γνωστή ποντιακή κάμα.
Μαχαίρι του Ευξείνου Πόντου
Σε φωτογραφία των αδερφών Κακούλη, η οποία εκδόθηκε και σε επιστολικό δελτάριο (καρτ ποστάλ), γνωστή με την αναγραφόμενη (μετέπειτα) σε αυτήν φράση:
“Και εμείς Έλλεννες έμες και λαλόπον το Ελλενικόν εσυντζένεν Διγενής Ακρίτας και Κομνηνών Δαυίδ εν εγωισμώ λαλείν”
διακρίνουμε έναν διαφορετικό τύπο μαχαιριού σε σχέση με την γνωστή ποντιακή κάμα.
Αυτός ο τύπος είναι γνωστός ως Λαζ Μπιτζάκ (Laz Bichaq – Λαζικό Μαχαίρι ή Μαχαίρι των Λαζών) ή μαχαίρι της Μαύρης Θάλασσας (Black Sea Yatagan).
Σημειώνεται ότι ο ποντιακός χορός των μαχαιριών λέγεται αλλιώς “πιτσάκ”. Πιτσάκ (bıçak) στα τούρκικα είναι το μαχαίρι.
Τονίζεται ότι, ο χαρακτηρισμός του μαχαιριού ως Λαζικό δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι αφορά σε αποκλειστική χρήση αυτού από τους Λαζούς. Στο ερώτημα Πόντιος ή Λαζός, μεγάλο πρόβλημα δημιούργησαν και οι λεζάντες των φωτογραφιών – καρτ ποσταλ που διασώθηκαν, στις οποίες άλλοτε τα εικονιζόμενα πρόσωπα αναφέρονται ως Πόντιοι και άλλοτε ως Λαζοί. Κύρια αιτία ήταν η εξωτερική εμφάνιση (φορεσιά). Περισσότερα για το θέμα Πόντιοι ή Λαζοί, διαβάστε το άρθρο του Καθηγητή κ. Κώστα Φωτιάδη εδώ.
Γιαταγάνι
Η λέξη γιαταγάνι προέρχεται από την τουρκική λέξη yatağan που σημαίνει μαχαίρι. Το γιαταγάνι είναι μακρύ μαχαίρι ή κοντό σπαθί που δεν διαθέτει προστατευτικό για το χέρι στο σταυροδρόμι της λεπίδας και της λαβής.
Χαρακτηριστικό των περισσοτέρων γιαταγανιών είναι η λαβή που συνηθέστερα αποτελείται από δυο “αυτιά”. Η λαβή των γιαταγανιών είναι αυτή που τα χωρίζει σε διάφορες κατηγορίες. Υπάρχουν τα κοκκάλινα, τα μεταλλικά, τα συρματερά και τα «Τ».
Οι θήκες από τα γιαταγάνια αποτελούνται από ξύλο το οποίο είναι ντυμένο με μέταλλο (μπρούτζο, χρυσό, ασήμι), δέρμα και βελούδο.
Άλλες φωτογραφίες στις οποίες διακρίνεται το μαχαίρι της Μαύρης Θάλασσας να φέρεται από Ποντίους, είναι οι παρακάτω.
Επιστολικό δελτάριο με τίτλο “Χορός με μαχαίρια” (Danse aux sables).
Φωτογραφία Ελλήνων από την Τραπεζούντα.
Επίλογος
Από ότι είδαμε οι διαδεδομένοι τύποι μαχαιριών ήταν δύο. Η γνωστή έως σήμερα “ποντιακή κάμα” και το “μαχαίρι του Ευξείνου Πόντου”.
Αυτό που εκτιμώ είναι ότι το “μαχαίρι του Ευξείνου Πόντου” εγκαταλείφθηκε για δύο λόγους.
Πρώτον, λόγω της απαγόρευσης που επιβλήθηκε, από τους Τούρκους, να φέρουν οι Έλληνες οπλισμό. Το “μαχαίρι του Ευξείνου Πόντου” λόγω του μεγέθους του, συγκαταλέγεται άνετα την κατηγορία οπλισμός σε αντίθεση με την “ποντιακή κάμα” η οποία σε μέγεθος είναι ως ένα μαχαίρι οικιακής χρήσης.
Δεύτερον, λόγω της αλλαγής του τρόπου ζωής στα αστικά κέντρα σε μια πιο “ευρωπαϊκή μορφή”. Το “μαχαίρι του Ευξείνου Πόντου” δεν προσέφερε κύρος και ευγένεια αντιθέτως μάλιστα αφαιρούσε.
(*)Οι εικόνες είναι από την έρευνα για την Πρώτη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, την οποία όμως δε δύναμαι να δημοσιεύσω υπό το φόβο της “υφαρπαγής”. Μελλοντικά, όταν βρω πώς μπορώ να κατοχυρώσω την πρωτοδημοσίευση, ίσως δημοσιευθεί.