Αρ’ έρθεν η Λαμπρή και το Χριστός Ανέστη!
Άρθρο για τα Ποντιακά έθιμα Πάσχα.
Το Πάσχα στον Πόντο
Η Λαμπρή στον Πόντο
Οι Πόντιοι όταν ήθελαν να αναφερθούν στο Πάσχα και σε κάθε τι που είχε σχέση με αυτό, έλεγαν Λαμπρή. Η Λαμπρή ήταν η εορτή των εορτών. Πέρα από θρησκευτικό χαρακτήρα, η περίοδος της Λαμπρής συνέπιπτε με τον ερχομό της Άνοιξης, της αναγέννησης της φύσης.
Στον Αλησμόνητο Πόντο, η Λαμπρή δεν ήταν μόνο θρησκευτική εορτή, ήταν και εθνική
Η Μεγάλη Εβδομάδα, τα Πάθη όπως έλεγαν, οδηγούσε στην Ανάσταση και στην ελπίδα για ανάσταση του Γένους. Εκεί στον Αλησμόνητο Πόντο, η Λαμπρή -το Πάσχα- δεν ήταν μόνο θρησκευτική εορτή, ήταν και εθνική.
Ο Εθνομάρτυρας δημοσιογράφος του Πόντου, Νικόλαος Καπετανίδης, ο οποίος απαγχονίστηκε από τους Τούρκους, έγραφε στην εφημερίδα του “ΕΠΟΧΗ”, το Μεγάλο Σαββάτο 6 Απριλίου 1919:
“Ο Ελληνισμός διατρέχει και πάλιν την νύκτα των παθών. Έδωσεν και δίδει τα θύματά του και σκιάζεται από το βαρύ δράμα του εθνικού Γολγοθά. Αλλά κάθε θυσία, όσον πολύτιμος και αν είναι και κάθε απώλεια, όσον μαρτυρική και αν είναι, δυναμώνει και διοχετεύει εις την εθνικήν ψυχήν την βαθείαν και ακλόνητον πίστιν προς την λαμπρηφόρον εθνικήν Ανάστασιν…”
Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Ελευθέριος Ελευθεριάδης έγραψε στο περιοδικό Ποντιακή Εστία, για το βαθύ και κρυφό νόημα των πυροβολισμών μετά το “Χριστός Ανέστη” εκεί, στις προαιώνιες πατρογονικές εστίες:
“Ν’ ακουσθεί πέρα απ’ το Βόσπορο, στη γη του Περικλέους η βροντή των όπλων της Χριστιανοσύνης του Πόντου, που περιμένει κάποια άλλη Εθνική Ανάσταση, στη χώρα των Κομνηνών, από το 1461.”
Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια, θα πρέπει να θυμούνται όσο διαβάζουν το άρθρο, ότι σε κάποια περιοχή του Πόντου ενδεχομένως να υπήρχαν διαφορετικά έθιμα από ότι σε άλλες περιοχές. Ως εκ τούτου δεν θα πρέπει να θεωρηθούν λανθασμένα τα όσα γνωρίζουν/διαβάσουν. Δυστυχώς, όπως και σε άλλα, δεν υπάρχουν καταγραφές για τα Ποντιακά έθιμα Πάσχα από όλες τις περιοχές.
Η Μεγάλη Πέμπτη στον Πόντο
Ο ιερέας γύριζε όλα τα σπίτια, για να “φωτίζ'” με το ευχέλαιο.
Την ημέρα αυτή δεν χρησιμοποιούσαν ξύδι, δεν κάρφωναν καρφιά καθώς επίσης δεν έπιαναν αντικείμενα/υφάσματα με κόκκινο χρώμα.
Το πρωΐ έφτιαχναν τα κερκέλλα και τσουρέκια.
Στα Σούρμενα, πήγαιναν ένα καλάθι με τόσα αυγά όσα τα μέλη της οικογένειας στην εκκλησία, συν άλλα δύο παραπάνω, ένα για της Παναγίας την εικόνα και ένα του φτωχού. Το καλαθάκι το τοποθετούσε ο ιερέας κάτω από την Αγία Τράπεζα ως την Ανάσταση. Η οικογένεια μετά τη νηστεία αυτό το διαβασμένο αυγό ήταν που έτρωγε πρώτο. Το αυγό της Παναγίας (τ’ ωβόν τη Παναΐας) το τοποθετούσαν στο εικονοστάσι.
Η Μεγάλη Παρασκευή στον Πόντο
Αυτή την ημέρα δεν δούλευε κανείς, ήταν αμαρτία.
Κατά την ημέρα νύστευαν όλοι αυστηρώς. Τόσο αυστηρά τηρούνταν το έθιμο που ο λαός έλεγε:
Τη Μεγάλ’ Παρασκευήν εφτά χρονών παιδίν εφτά φοράς ελιγώθεν και νερόν κι’ έδωκαν ατό να πιν’
δηλαδή, παιδί επτά χρονών, επτά φορές λιποθύμησε και δεν τους έδωσαν να πιει νερό.
Η Περιφορά του Επιταφίου γινόταν στην αυλή της εκκλησίας.
Και τη Μεγάλ’ Παρασκευήν έναν μαντήλιν δάκρα
Στο Σταυρίν, την Μεγάλη Παρασκευή τελούνταν μνημόσυνο υπέρ των νεκρών.
Το Μεγάλο Σάββατο στον Πόντο
Οι καμπάνες για την Ανάσταση σημαίνουν μετά τις 3 τη νύχτα, ώστε χαράματα, με “το τσατσοφώτ’ς” να γίνει η Ανάσταση. Κάποιοι συνήθιζαν να λένε ότι η Ανάσταση δεν γίνεται στις 12, καθόσον “τέτοια ώρα μόνο οι Αρμένιοι, τρώνε αυγό”.
Αυτή την ημέρα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά όλοι είναι ντυμένοι με τα καλύτερα τους ενδύματα.
Το έθιμο των πυροβολισμών υπάρχει και στον Πόντο. Το συγκεκριμένο έθιμο που καμιά θρησκευτική μεταρσίωση δεν μπορεί να προκαλέσει, ήταν το κορύφωμα ενός εθνικού παραληρήματος.
Με κάθε πυροβολισμό δεν χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου αλλά την Ανάσταση του Έθνους!
Η Κυριακή του Πάσχα – Δεύτερη Ανάσταση στον Πόντο (Διπλανάσταση)
Η ημέρα λεγόταν Διπλανάσταση.
Ο χαιρετισμός ήταν “Χριστός Ανέστη – Αληθώς Ανέστη” και ο ασπασμός μεταξύ συγγενών και φίλων γινόταν τρεις φορές. Ο χαιρετισμός αυτός χρησιμοποιούνταν μέχρι την εορτή της Αναλήψεως.
Οι άνδρες μετέβαιναν στα σπίτια “των πονεμένων”, όσων είχαν απωλέσει εντός του έτους μέλος της οικογένειας τους.
Πραγματοποιούνταν επισκέψεις στα σπίτια συγγενών και φίλων.
Στην Τραπεζούντα, το απόγευμα της Διπλανάστασης έκαιγαν ομοίωμα του Ιούδα, που συμβόλιζε τον Ασιάτη εισβολέα.
Στο Σταυρίν, την ημέρα της Διπλανάστασης, μετά την ακολουθία ο ιερέας περνούσε από τους τάφους μνημονεύοντας τα ονόματα των νεκρών. Στα μνήματα βρισκόταν οι οικείοι των νεκρών έχοντας διάφορα παρασκευάσματα τα οποία προσέφεραν στους παρευρισκόμενους. Παρόμοιο ταφικό έθιμο, για την ημέρα μνήμης των νεκρών πραγματοποιούταν σε άλλες περιοχές την δεύτερη ημέρα του Πάσχα (Δευτέρα του Πάσχα) καθώς και την Κυριακή του Θωμά.
Την ημέρα αυτήν, της Αγάπης, τα παιδιά λάμβαναν δώρα.
Σημ. Εάν χρησιμοποιήσατε το link για να διαβάσετε στην wikipedia για το Σταυρίν και σας εμφάνισε Ουγούρτασι, δεν πρόκειται για λάθος. Η σημερινή ονομασία έτσι είναι. Στην wikipedia δεν μπορεί να υπάρξει λήμμα Σταυρίν. Τον λόγο τον καταλαβαίνετε.
Το βάψιμο των αυγών στον Πόντο
Για το έθιμο της βαφής των αυγών υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη εκδοχή, αναφέρει ότι κάποτε μια Ελληνίδα συνάντησε στο δρόμο μια γνωστή της Εβραιοπούλα που είχε στην ποδιά της αυγά. Της είπε “Χριστός ανέστη” αλλά η Εβραιοπούλα αποκρίθηκε ότι θα πιστέψει την Ανάσταση του Κυρίου, μόνο εάν τα αυγά της γινόταν κόκκινα, το οποίο και έγινε.
Η δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι στο τραπέζι του Μυστικού Δείπνου υπήρχαν κόκκινα αυγά.
Τα αυγά τα έβαφαν την Μεγάλη Πέμπτη. Σε κάποια μέρη από Μεγάλη Τετάρτη. Στο Μεσοχάλδιο, ευρύτερη περιοχή σημερινής Τορούλ (Άρδασα), στο Ακ Δαγ Μαδέν (Ακ: άσπρο, Δαγ: βουνό, Μαδέν: μεταλλείο) και αλλού, το βάψιμο των αυγών γινόταν το Μεγάλο Σάββατο.
Τα αυγά τα έβαφαν κόκκινα. Για αυτό που θα λέγαμε στις ημέρες μας παραδοσιακό βάψιμο αυγών με βιολογική μη τοξική βαφή, χρησιμοποιούσαν ρίζες από λάπατα οπότε τα αυγά έπαιρναν χρώμα κίτρινο ανοικτό ή φλοιούς κρεμμυδιού οπότε τα αυγά γινόταν πορτοκαλί. Σπανίως χρησιμοποιούσαν ρίζες και φύλλα από άλλα φυτά οπότε και τα αυγά αποκτούσαν χρώμα πράσινο ή μελανί.
Το τσούγκρισμα των αυγών στον Πόντο
Την πρώτη ημέρα, την Κυριακή του Πάσχα, τσούγκριζαν (εντούναν) μόνο με την μύτη του αυγού, ενώ τις υπόλοιπες και με το πίσω μέρος.
Όταν ο ένας έσπαζε το αυγό του άλλου, του το έπαιρνε. Αυτοί λοιπόν που είχαν γοτζίας, κότες που έκαναν δυνατά αυγά, μάζευαν πολλά “χαμένα” αυγά.
Υπήρχαν αβγομαχίες. Ιδιαίτερα στα μεγάλα χωριά το τσούγκρισμα των αυγών εξελισσόταν σε άθλημα μεταξύ των συνοικισμών.
Καταστρατηγήσεις…
Κάποιοι αύξαναν την αντοχή το αυγού κάνοντάς το, τσιχτσιρίνον ή τζιχτζιράνο . Έβαζαν σε μια πυρωμένη πλάκα στάχτη και τοποθετούσαν το αυγό, με τη μύτη προς τα κάτω, πάνω σε αυτήν. Έπειτα, σκέπαζαν το αυγό ή τα αυγά με ένα μεταλλικό κιούπι και από πάνω έριχναν αναμμένα κάρβουνα. Μετά από 24 περίπου ώρες, το υλικό του αυγού κατακαθόταν στη μύτη, ξηραινόταν και κολλούσε στον φλοιό.
Άλλοι, έκαναν μια τρύπα στο αυγό, άδειαζαν το περιεχόμενο και έβαζαν μέσα πίσσα (πισσάνον).
Υπήρχαν και αυτοί που αντί για αυγά όρνιθας (κότας) χρησιμοποιούσαν αυγά από φραγκόκοτα (αρχαία: μελεαγρίς/μελεαγρίδα, στην ποντιακή ταϊγάνα).
Οι ονομασίες των αυγών για τις αυγομαχίες
- Γοτζ’ : Το δυνατό αυγό
- Ωμόν : Το αδύναμο αυγό
- Παχυτσέπλ’κο : Το αυγό με παχύ φλούδα
Το κύλισμα (κύλιγμαν ή κύλιμαν) των αυγών
Ας κυλίζωμε!
Παιδικό παιχνίδι με τα βαμμένα αυγά της Λαμπρής. Τα παιδιά επέλεγαν ένα μέρος με μικρή κλίση και σημείωναν στο υψηλότερο σημείο την αφετερεία. Από εκεί το πρώτο παιδί άφηνε το αυγό του να κυλήσει. Κατόπιν έκανε το ίδιο το δεύτερο παιδί. Αν το αυγό έφθανε το αυγό του πρώτου παιδιού και το χτυπούσε τότε κέρδιζε το αυγό του. Αν όχι, το πρώτο παιδί έπαιρνε το αυγό του και το ξανακυλούσε εώς ότου να κερδίζει κάποιος.
Κρίνεται σκόπιμο να σημειωθεί ότι το κύλισμα των αυγών, είναι ένα έθιμο που συναντάται σε αρκετές χώρες του κόσμου, μέχρι τις ημέρες μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Egg rolling ή Easter egg roll που πραγματοποιείται κάθε χρόνο τη Δευτέρα του Πάσχα στον κήπο του Λευκού Οίκου.
Το κύλισμα των αυγών, συναντάται στην αρχαιότητα, όταν οι αγρότες άφηναν αυγά να κυλήσουν από ένα λόφο. Εκεί όπου σταματούσαν, η γη θεωρείτο γόνιμη.
Εκφράσεις – Παροιμίες
Τα Λαμπροήμερα
Η εβδομάδα της Διακαινησίμου. Η εβδομάδα που αρχίζει από την Κυριακή του Πάσχα και λήγει την αμέσως επόμενη, την Κυριακή του Θωμά. Υπάρχουν αναφορές ότι τα Λαμπροήμερα είναι οι τρεις ημέρες, του Μεγάλου Σαββάτου, της Κυριακάτικης του Πάσχα και της Δευτέρας του Πάσχα.
Τα λαμπρινά τα λώματα
Οι πασχαλινές ενδυμασίες
Εποίκαμε Λαμπρήν
Γλεντήσαμε σα να ήταν Πάσχα
Τ’ωβόν τη Παναΐας
Το αυγό που έβαζαν στο εικονοστάσι
Στο Αρχείον Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών (τόμος Β, 1929), καταγράφονται από τον Άνθιμο Α. Παπαδόπουλο, τα παρακάτω:
Ας εν’ για το Χριστός ανέστη, κουμπάρε!
Ας είναι για το Χριστός ανέστη κουμπάρε!
Επί αναγκαστικής συγχωρήσεως παίσματος. Υπόκειται επεισόδιο νεαράς γυναικός, την οποία εφίλησε κατα την εορτή του Πάσχα ο κουμπάρος με διαθέσεις όχι αγνάς. Η γυναίκα σκεφθείσα τα σοβαρά επακόλουθα της καταγγελείας εις τον σύζυγον εσυγχώρησεν αναγκαστικώς τον κουμπάρον ειπούσα την ανωτέρω φράσιν.
Ας εν κι ατό το φίλεμαν για το Χριστός ανέστη
Ας είναι κι αυτό το φίλημα κλπ.
Αν εν, Χριστός ανέστη, αν ‘κ’ εν, θάνατον πατήσας
Αν είναι … αν δεν είναι κλπ. Επί του ούτως ή άλλως εις το ίδιον αποτέλεσμα καταντώντος.
Στα Ποντιακά του Ι. Βαλαβάνη, συναντάμε την έκφραση:
Άμον ντ ελάλεσεν ο κολογκυθάς οφέτος λαμπράν κ’ έχομεν
Ως ελάλησεν ο κολοκύνθας εφέτος ουκ έχομεν Πάσχα
Ερμηνεία: Επί προσδοκίας της η εκπλήρωσις οσημέραι αναβάλλεται
Ο Ελευθέριος Παπανανιάδης δίνει μια παράλλαξη της έκφρασης:
Καθώς κ’ ελάλησεν ο κολογκυθάς οφέτος Πάσκα κι θα έχομε
Επί παρατεινομένης υποθέσεως
Κολογκυθάς, είναι αυτός που πωλάει κολοκύθες. Σύμφωνα με το “Ιστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου” του Ανθίμου Α. Παπαδοπούλου, η έκφραση “αμόν το λαλεί ο κολογκυθάς” χρησιμοποιείται για κάτι το οποίο είναι αμφίβολο να γίνει (επί αμφιβόλου πράγματος).
Πηγές
Αρχείον Πόντου ΕΠΜ
- Τόμος 16
Παπαδόπουλος, Δημήτριος Κ. Έθιμα και δοξασίαι περί τους νεκρούς του χωρίου Σταυρίν - Τόμος 38
Φωτιάδης, Γεώργιος Κ. Από τα πασχαλινά έθιμα της περιοχής Ακ-Δαγ-Μαδέν
Ανδρεάδης, Ερμόλαος. Έθιμα λαϊκής λατρείας στον Πόντο. Τα πάθη του Χριστού στα Σούρμενα
Περιοδικό Ποντιακή Εστία
- Αγαθάγγελος Φωστηρόπουλος
- Παλαιός (Ψευδώνυμο)
- Ιωάννης Αβραμάντης
- Παντελής Μελανοφρύδης
- Ελευθέριος Ελευθεριάδης
Περιοδικό Ποντιακά Φύλλα
- Παντελής Μελανοφρύδης
