Στο άρθρο θα αναφερθούμε στη νόμιμη παρακολούθηση, ατομική και χωρική, με άρση απορρήτου σε επικοινωνίες με τηλέφωνο και διαδίκτυο.
Το απόρρητο της επικοινωνίας: απόλυτα απαραβίαστο ή ευχή της έννομης τάξης;
— Σταύρος Τσακυράκης (Νομικό Βήμα, 1995, Τόμος 41)
Από την ΑΜΥΝΑ
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το απόρρητο της επικοινωνίας και την άρση απορρήτου περιέχονται στην Ετήσια Έκθεση Πεπραγμένων της ΑΔΑΕ.
Η Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ) συστάθηκε το 2003 με το Νόμο 3115/2003 και είναι επιφορτισμένη με το καθήκον της προστασίας του απορρήτου των επικοινωνιών, ηλεκτρονικών και ταχυδρομικών, το οποίο αποτελεί θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα.
Από τις εν λόγω εκθέσεις της ΑΔΑΕ θα παρουσιάσουμε ορισμένα στοιχεία.
Η άρση του απορρήτου των επικοινωνιών
Η άρση του απορρήτου των επικοινωνιών ενός προσώπου αποτελεί περιορισμό (ορθότερα μέτρο προσωρινής αποστέρησης) του δικαιώματος του στην ελεύθερη, απόρρητη επικοινωνία.
Η άρση του απορρήτου δεν αφορά τη διά ζώσης επικοινωνία.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε όλες τις χώρες και στην Ελλάδα μια εντυπωσιακή αύξηση των νομίμων παρακολουθήσεων των επικοινωνιών των πολιτών που διενεργούνται σε επικοινωνίες με:
- σταθερή ή κινητή τηλεφωνία
- τηλεφωνία μέσω διαδικτύου
- Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (Facebook, Instagram, κλπ)
- επιφυείς εφαρμογές όπως ενδεικτικά: What’s app, Viber, Signal, Skype, FaceTime. Επιφυείς (Over The Top) επικοινωνίες είναι οι επικοινωνίες που βασίζονται σε πρωτόκολλα διαδικτύου.
- μηνύματα που ανταλλάσσονται με άλλα μέσα και εφαρμογές
Νόμιμη παρακολούθηση
Με τον όρο «νόμιμη παρακολούθηση» εννοείται η «παρακολούθηση» των ηλεκτρονικών επικοινωνιών είτε για λόγους προστασίας της εθνικής ασφάλειας είτε για τη διακρίβωση των περιοριστικώς αναφερομένων στον σχετικό εκτελεστικό νόμο (Ν. 2225/1994, Α’ 121) εγκλημάτων.
Οι «παρακολουθήσεις» αυτές γίνονται με βάση μια προδιαγεγραμμένη στο νόμο 2225/1994 διαδικασία: αίτηση μιας δημόσιας υπηρεσίας και έγκριση της αίτησης από δικαστική αρχή.
Στη συνέχεια οι σχετικές δικαστικές διατάξεις και βουλεύματα κοινοποιούνται στην ΑΔΑΕ η οποία ελέγχει μόνο ότι τηρείται η διαδικασία που επιτάσσει η κείμενη νομοθεσία για τη λήψη του μέτρου της άρσης του απόρρητου των επικοινωνιών. Έπειτα άρχεται η «νόμιμη παρακολούθηση».
Τα προβλεπόμενα εκ του νόμου τυπικά στοιχεία που ελέγχει η ΑΔΑΕ είναι:
- το όργανο που διατάσσει την άρση
- τη δημόσια αρχή ή τον εισαγγελέα ή τον ανακριτή που ζητούν την επιβολή της άρσης
- αναφορά στον σκοπό της επιβολής της άρσης
- τα μέσα ανταπόκρισης ή επικοινωνίας στα οποία επιβάλλεται η άρση
- την εδαφική έκταση εφαρμογής και τη χρονική διάρκεια της άρσης
- την ημερομηνία έκδοσης της διάταξης
Η ΑΔΑΕ δεν επιτρέπεται να ελέγξει αν ορθά ή με επαρκή τεκμηρίωση διέταξε η δικαστική εξουσία τη συγκεκριμένη άρση εις βάρος ενός πολίτη.
Ατομική άρση απορρήτου
Η άρση απορρήτου των επικοινωνιών ενός ατόμου ονομάζεται ατομική άρση απορρήτου. Η άρση του απορρήτου μπορεί να αφορά πέραν των άλλων (πχ επιστολογραφία) στην τηλεφωνική επικοινωνία και στο διαδίκτυο.
Χωρική άρση απορρήτου
Στην περίπτωση της χωρικής άρσης απορρήτου αίρεται το απόρρητο όλων των ενεργών συνδέσεων κινητής τηλεφωνίας σε μια συγκεκριμένη περιοχή και για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα εντός του οποίου πιθανολογείται ότι τελέσθηκε το διερευνώμενο αδίκημα.
Η ΑΑΔΕ στην εν λόγω Έκθεση επισημαίνει ότι στις περιπτώσεις διακρίβωσης των ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων, οι χωρικές άρσεις του απορρήτου με τις οποίες αίρεται το απόρρητο αορίστου αριθμού προσώπων είναι προβληματική.
«Σε αντίθεση με τις διατάξεις που επιβάλλουν την άρση του απορρήτου για λόγους εθνικής ασφάλειας και οι οποίες δεν είναι αναγκαίο να περιλαμβάνουν το όνομα των πληττόμενων από το μέτρο υποκειμένων, οι άρσεις του απορρήτου για τη διακρίβωση των ρητά απαριθμούμενων στον νόμο αδικημάτων στρέφονται μόνον κατά συγκεκριμένου προσώπου ή προσώπων που έχουν σχέση με την υπόθεση που ερευνάται ή για τα οποία, βάσει συγκεκριμένων περιστατικών, προκύπτει ότι λαμβάνουν ή μεταφέρουν συγκεκριμένα μηνύματα που αφορούν ή προέρχονται από τον κατηγορούμενο ή χρησιμοποιούνται ως σύνδεσμοί του (4 παρ. 3 Ν. 2225/1994).»
Σημειώνεται ότι για την άρση του απορρήτου για λόγους εθνικής ασφάλειας, δεν προβλέπεται εκ του νόμου υποχρέωση αναγραφής του ονόματος «του προσώπου ή των προσώπων κατά των οποίων λαμβάνεται το μέτρο της άρσης».
«Αυτό πρακτικά οδηγεί στη δυνατότητα άρσης του απορρήτου χαρακτήρα της επικοινωνίας για αόριστο αριθμό φυσικών προσώπων (μη ατομικώς προσδιορισμένων). Στην περίπτωση ωστόσο, τέτοιων «μαζικών ή χωρικών» άρσεων ανακύπτουν ζητήματα συμβατότητας της εγχώριας διαδικασίας με τους όρους και τις προϋποθέσεις της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου)», επισημαίνει η ΑΔΑΕ.
Σύμφωνα με την Ετήσια Έκθεση Πεπραγμένων της ΑΔΑΕ για το 2021, «ο αριθμός των χωρικών άρσεων που διατάχθηκαν το τελευταίο τρίμηνο του 2021 ανέρχεται σε 91 σε σύνολο 856 βουλευμάτων (ποσοστό 10,63%)».
Άρση απορρήτου τηλεφώνου
Εφόσον πρόκειται για τηλεφωνική επικοινωνία είναι δυνατόν να ζητηθούν τα ακόλουθα στοιχεία:
Τα στοιχεία ταυτότητας συνδρομητή, στις περιπτώσεις που είναι γνωστός ο αριθμός της σύνδεσης
Τα εξωτερικά στοιχεία της επικοινωνίας (IRI), και συγκεκριμένα:
- Καλών και καλούμενος αριθμός κλήσης (και αναπάντητες κλήσεις)
- Καλών και καλούμενος συνδρομητής και πελάτης,
- Ώρα έναρξης και ώρα λήξης της επικοινωνίας.
Τα στοιχεία ταυτότητας τερματικών συσκευών και σύνδεσης (ΙΜΕΙ, IMSI, TMSI). Σημειώνεται ότι πολλά βουλεύματα, διατάσσουν την άρση του απορρήτου σε τηλεφωνικές συνδέσεις που έχουν ενεργοποιηθεί ή λειτουργήσει σε συγκεκριμένες αναφερόμενες συσκευές (με επίκληση του αριθμού ή των αριθμών ΙΜΕΙ της συσκευής), με αποτέλεσμα να μην είναι σαφής ο αριθμός των τηλεφωνικών συνδέσεων στις οποίες άρρεται τελικώς το απόρρητο.
Γεωγραφικός εντοπισμός καλούντος και καλούμενου (στις κινητές επικοινωνίες) είτε ομιλούν, είτε πρόκειται για SMS, είτε είναι σε θέση stand by, είτε πραγματοποιούν αναπάντητη κλήση.
Οι κεραίες και οι συντεταγμένες των κεραιών τηλεφωνίας που ενεργοποιήθηκαν.
Το περιεχόμενο επικοινωνίας (φωνή, εικόνα, κείμενο κ.λπ.) και η καταγραφή αυτού με επισύνδεση (LI).
Άρση απορρήτου διαδικτύου
Εφόσον πρόκειται για επικοινωνίες μέσω διαδικτύου δύνανται να ζητούνται:
- Επισκεπτόμενες διευθύνσεις
- Χρησιμοποιούμενες υπηρεσίες (email, συναλλαγές κ.λπ.)
- Περιήγηση σε ιστοσελίδες και βάσεις πληροφοριών
- Ανταλλαγή δεδομένων/αρχείων μέσω της υπηρεσίας FTP
- Επικοινωνία μέσω διαδικτύου (VoIP, Viber, WhatsΑpp)
Άρση απορρήτου για ψηφιακά πειστήρια
Άρση του απορρήτου των επικοινωνιών διατάσσεται συχνά σε περιπτώσεις κατά τις οποίες έχουν κατασχεθεί ψηφιακά πειστήρια [σκληρός εξωτερικός δίσκος, ηλεκτρονικός υπολογιστής, μονάδα αποθήκευσης ψηφιακών δεδομένων usb, υπολογιστής παλάμης (tablet), φορητός υπολογιστής (laptop), συσκευή κινητής τηλεφωνίας] προκειμένου να ελεγχθούν τα αποθηκευμένα στοιχεία που αναφέρονται σε κάποια μορφή ανταπόκρισης ή επικοινωνίας.
Άρση απορρήτου social media
Όσον αφορά στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ζητούνται από τις ιδιοκτήτριες εταιρείες τα ηλεκτρονικά ίχνη (ip address, time, date, timezone) του κατόχου-διαχειριστή του λογαριασμού. Με βάσει αυτά τα στοιχεία διατάσσονται κατόπιν οι πάροχοι υπηρεσιών διαδικτύου και τηλεφωνίας να γνωστοποιήσουν κάθε αναγκαίο στοιχείο.
Μπορώ να μάθω εάν με παρακολουθεί η ΕΥΠ;
Με πρόσφατη τροπολογία του Υπουργείου Δικαιοσύνης [άρ. 87 του νόμου 4790/2021 (ΦΕΚ Α’ 48/31.3.2021)], η διάταξη του Ν. 2225/1994 (άρ. 5 παρ. 9) που αφορούσε στην γνωστοποίηση στον θιγόμενο του περιοριστικού μέτρου άρσης του απορρήτου, μετά τη λήξη του και υπό την αναγκαία προϋπόθεση ότι «δε διακυβεύεται ο σκοπός για τον οποίο διατάχθηκε», τροποποιήθηκε.
Κατόπιν αυτού καταργήθηκε η αρμοδιότητα της ΑΔΑΕ να γνωστοποιεί τη λήψη του μέτρου της άρσης, μετά τη λήξη αυτής, ακόμη και αν δεν διακυβεύεται πλέον ο σκοπός για τον οποίο διατάχθηκε, στις περιπτώσεις που η λήψη του μέτρου είχε γίνει για λόγους εθνικής ασφάλειας.
Ανωνυμία και απόρρητο επικοινωνίας
Η φυσική ή/και ψηφιακή ανωνυμία παρέχει υπό προϋποθέσεις το απόρρητο στην επικοινωνία.
Δεν θα είσαι όμως ποτέ 100% ανώνυμος σε ένα σύστημα που έχει σχεδιασθεί να είναι ιχνηλατήσιμο και ανιχνεύσιμο.
Διαβάστε επίσης πώς γίνεται η νόμιμη επισύνδεση από την ΕΥΠ
Πηγές
Έκθεση Πεπραγμένων ΑΔΑΕ έτους 2021