Η αναφορά στην αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου στα Πρακτικά της Λωζάνης.
Τα Πρακτικά της Λωζάνης αποτελούν αρχειακό υλικό το οποίο ο μελετητής δύναται να χρησιμοποιήσει για να γνωρίσει τα παραλειπόμενα των συζητήσεων πριν την υπογραφή της Συνθήκης καθώς και το κλίμα της εποχής και πώς διαμορφώθηκε αυτό.
Τονίζουμε ότι το τελικό κείμενο της Συνθήκης της Λωζάνης είναι το μοναδικό κείμενο με νομική υπόσταση!
Εδαφική και Στρατιωτική Επιτροπή
Στις 25 Νοεμβρίου 1922 η “Εδαφική και Στρατιωτική Επιτροπή” κατά την 6η συνεδρίασή της, συζήτησε για τα νησιά του Αιγαίου και έγινε πρώτη φορά μνεία από την τουρκική αντιπροσωπεία για την αποστρατικοποίηση των νήσων της Λήμνου, της Μυτιλήνης, της Χίου και της Ικαρίας. Η Επιτροπή ξεκίνησε τις εργασίες της στις 3 η ώρα το μεσημέρι, οι οποίες ολοκληρώθηκαν στις 5.20 το απόγευμα.
Από ελληνικής πλευράς συμμετείχαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Δημήτριος Κακλαμάνος και από την Τουρκία οι: Ισμέτ Πασάς -αργότερα, γνωστός ως Ισμέτ Ινονού, Χασάν Μπέης -βουλευτής Τραπεζούντας και Ρηζά Νουρ Μπέης -βουλευτής Σινώπης.
Ο εκπρόσωπος της Τουρκίας, Ισμέτ Πασάς με το άνοιγμα των εργασιών, δήλωσε ότι όλα τα νησιά τα οποία βρίσκονται στα χωρικά ύδατα της Τουρκίας και κοντά στην ακτή της Μικράς Ασίας πρέπει να παραμείνουν υπό την τουρκική κυριαρχία. Διεκδίκησε την Σαμοθράκη και την αποστρατιωτικοποίηση της Λήμνου, της Μυτιλήνης, της Χίου και της Ικαρίας. Για τα 4 νησιά δήλωσε επίσης ότι έπρεπε να έχουν μια ουδέτερη και ανεξάρτητη πολιτική ύπαρξη.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διεκδίκησε την Ίμβρο και την Τένεδο αναφέροντας ότι το μεγαλύτερο μέρους του πληθυσμού αυτών των νησιών ήταν αποκλειστικά ελληνικός. και τόνισε ότι δεν μπορεί να τεθεί θέμα αποκατάστασης της τουρκικής κυριαρχίας σε εδάφη που είχαν πάψει προ πολλού να ανήκουν στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένης της Τενέδου και της Ίμβρου.
Ο Πρόεδρος της Επιτροπής και Υπουργός των Εξωτερικών της Βρετανίας Λόρδος Τζωρτζ Κάρζον ή Κούρζον (George Nathaniel Curzon of Kedleston) δήλωσε ότι η πρόταση του Ισμέτ Πασά για την παράδοση των νησιών υπό όρους (ήτοι αποστρατικοποίηση), δεν υπήρχε στην Συνθήκη του Λονδίνου η οποία οποία υπογράφηκε από την Τουρκία, την Ελλάδα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, στις 30 Μαΐου 1913, σύμφωνα με της οποίας το Άρθρο 5, οι Σύμμαχοι Ηγεμόνες είχαν “το καθήκον να αποφασίσουν την τύχη όλων των οθωμανικών νησιών στο Αιγαίο Πέλαγος (εκτός της Κρήτης) και της χερσονήσου του Αγίου Όρους”.
Τα Πρακτικά της Λωζάνης
Διαβάστε παρακάτω ένα απόσπασμα από τα Πρακτικά της Λωζάνης σχετικό με την 6η συνεδρίασή της “Εδαφικής και Στρατιωτικής Επιτροπής” κατά τις προπαρασκευαστικές διεργασίες της διάσκεψης της Λωζάννης:
σσ. Οι επισημάνσεις με έντονη γραφή (bold) είναι δικές μας.
“…
Ο Ισμέτ Πασάς είπε ότι τα νησιά του Αιγαίου και της Μεσογείου, τα οποία εξαρτώνται γεωγραφικά από τη Μικρά Ασία, έχουν μεγάλη σημασία για την ειρήνη και την ασφάλεια της Ανατολίας, περιλάμβαναν μικρά νησιά κοντά στην ακτή, που βρίσκονται σε χωρικά ύδατα, και μεγαλύτερα νησιά. Τα μικρά νησιά στα χωρικά ύδατα απειλούν σοβαρά την ειρήνη της Μικράς Ασίας και αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος αυτής της χώρας. Πρέπει να παραμείνουν υπό την τουρκική κυριαρχία για αυτό το λόγο και επίσης επειδή βρίσκονταν σε τουρκικά χωρικά ύδατα.
Όσον αφορά τα μεγαλύτερα νησιά, με τη συνθήκη της 17ης/30ης Μαΐου 1913, η διάθεση της Τενέδου και της Ίμβρου αφέθηκε στην απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Τα δικαιώματα της Τουρκίας στα δύο αυτά νησιά επιβεβαιώθηκαν με το κοινό σημείωμα των Μεγάλων Δυνάμεων της 14ης Φεβρουαρίου 1914. Έτσι τέθηκαν υπό τουρκική κυριαρχία.
Ήταν επίσης απαραίτητο και δίκαιο το νησί της Σαμοθράκης, που βρίσκεται στη γειτονιά των Τουρκικών ακτών και των Στενών, να αφεθεί επίσης στην Τουρκία.
Τα νησιά Λήμνος, Μυτιλήνη (σσ έτσι αναφέρεται η Λέσβος), Χίος, Σάμος και Νικαρία (σσ Νικαριά είναι μια άλλη ονομασία του νησιού Ικαρία) αφέθηκαν στους Έλληνες από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Τα νησιά αυτά ήταν ζωτικής σημασίας από την άποψη της ασφάλειας της Τουρκίας και ήταν οικονομική ανάγκη να ενωθούν με τη Μικρά Ασία, για τους λόγους αυτούς η απόφαση των Δυνάμεων δεν είχε γίνει αποδεκτή από την Τουρκία.
Η διάθεση αυτών των νησιών είχε εμπιστευθεί στις Μεγάλες Δυνάμεις υπό τον όρο ότι η απόφαση θα ήταν σύμφωνη με τα συμφέροντα των ενδιαφερομένων μερών, η λύση που πρότειναν οι Δυνάμεις δεν πληρούσε αυτόν τον όρο και επομένως δεν ικανοποιούσε την Τουρκία.
Τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της Ελλάδας για την Ανατολία, που πρόσφατα είχαν αποκαλυφθεί σε όλο τον κόσμο, είχαν δείξει στην Τουρκία πόσο επικίνδυνο ήταν για την ασφάλεια της Μικράς Ασίας τα νησιά αυτά να ανήκουν σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, η οποία είχε δημιουργήσει τεχνητά μόνη της, εδαφικές βλέψεις για την ίδρυση ελληνικής αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία.
Ήταν λοιπόν απαραίτητο για λόγους γενικής ειρήνης να αναληφθεί η δέσμευση για την πλήρη αποστρατιωτικοποίηση αυτών των νησιών, όλες οι υφιστάμενες οχυρώσεις και πυροβολεία πρέπει να καταστραφούν και να αποσυναρμολογηθούν πλήρως, δεν θα πρέπει να κατασκευαστούν νέες οχυρώσεις στο μέλλον, κανένα από αυτά τα νησιά δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί ως στρατιωτική βάση. Δεν πρέπει να μεταφέρονται αεροπλάνα εκεί, δεν πρέπει να κατασκευαστούν υπόστεγα για αεροσκάφη, εκτός από μια αστυνομική δύναμη που επαρκεί για την τήρηση της τάξης, δεν πρέπει να διατηρούνται ένοπλες δυνάμεις, και αυτά τα νησιά δεν πρέπει να χρησιμεύουν ως κέντρο για ταραχοποιούς ή ως καταφύγιο για λαθρέμπορους.
Η Τουρκία πρέπει επίσης να λάβει εγγυήσεις για την αυστηρή τήρηση των δεσμεύσεων που έχουν αναληφθεί σχετικά.
Ήταν λοιπόν απαραίτητο αυτά τα νησιά να απολαμβάνουν μια ουδέτερη και ανεξάρτητη πολιτική ύπαρξη.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος θεώρησε ότι έπρεπε να γίνει διάκριση μεταξύ εκείνων των νησιών του Αιγαίου που βρίσκονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα υπό την ελληνική κυριαρχία και εκείνων που δεν είχαν ακόμη αποτελέσει αντικείμενο διεθνούς πράξης. Αν είχε κατανοήσει σωστά τη δήλωση του Ισμέτ Πασά, η Τουρκία ισχυριζόταν ότι διατηρούσε την κυριαρχία της τελευταίας κατηγορίας νησιών. Τώρα ο πληθυσμός του μεγαλύτερου μέρους αυτών των νησιών ήταν αποκλειστικά ελληνικός, χωρίς κανένα ξένο στοιχείο.
Ορισμένα, όπως η Κως, η Τένεδος και η Ρόδος, περιείχαν μια μικρή τουρκική μειονότητα.
Σε σχέση με αυτό, παρέθεσε τα ακόλουθα στοιχεία:
- Ίμβρος: 9.207 Έλληνες, 0 Μουσουλμάνοι, 0 Εβραίοι και Ξένοι
- Τένεδος: 5.420 Έλληνες, 1.200 Μουσουλμάνοι, 0 Εβραίοι και Ξένοι
- Κως: 14.550 Έλληνες, 2.020 Μουσουλμάνοι, 0 Εβραίοι και Ξένοι
- Ρόδος: 37.777 Έλληνες, 4.854 Μουσουλμάνοι, 2.445 Εβραίοι και Ξένοι
Τα άλλα νησιά ήταν καθαρά ελληνικά και επομένως δεν ήταν προς το συμφέρον της Τουρκίας να τα κατέχει.
Η ασφάλεια του τουρκικού εδάφους δεν μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο από αυτά τα νησιά. Σε αυτό το πλαίσιο, θέλησε να θυμηθεί πρόσφατα στρατιωτικά γεγονότα. Κατά την αποβίβαση στη Σμύρνη, τα ελληνικά στρατεύματα μεταφέρθηκαν απευθείας στην Ανατολία και τα νησιά δεν χρησιμοποιήθηκαν ως στάση. Ήταν λοιπόν σαφές ότι η κατοχή των νησιών από άλλη Δύναμη πλην της Τουρκίας δεν αποτελούσε απειλή για την τελευταία. Εξάλλου, ήταν δύσκολο να δει κανείς τι ενδιαφέρον θα μπορούσε να έχει η Τουρκία να θέσει υπό την κυριαρχία της έναν μεγάλο ελληνικό πληθυσμό, ειδικά μετά τα γεγονότα των τελευταίων μηνών.
Θα συμφωνούσε να εξετάσει το ερώτημα εάν ήταν απαραίτητο να αποστρατικοποιηθούν αυτά τα νησιά και, εάν ναι, σε ποιο βαθμό. Για το σκοπό αυτό θα ήταν καλύτερο να συμβουλευτείτε τους στρατιωτικούς εμπειρογνώμονες.
Αλλά σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να τεθεί θέμα αποκατάστασης της τουρκικής κυριαρχίας σε εδάφη που είχαν πάψει προ πολλού να ανήκουν στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένης της Τένεδου και της Ίμβρου.
Όσον αφορά αυτά τα δύο νησιά, ήταν έτοιμος να προχωρήσει ακόμη περισσότερο και να συμφωνήσει σε σημαντικό περιορισμό της ελληνικής κυριαρχίας λόγω της εγγύτητάς τους στα Δαρδανέλια. Σκέφτηκε ότι θα ήταν καλό να συζητηθεί η αποστρατιωτικοποίηση αυτών των νησιών και των Δαρδανελίων ταυτόχρονα.
Ήθελε να δηλώσει για άλλη μια φορά ότι δεν είχε αντίρρηση για την αποστρατιωτικοποίηση αυτών των νησιών, αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι δεν είχε ληφθεί καμία απόφαση σχετικά με την υιοθέτηση ενός τέτοιου μέτρου, είχε απλώς αποφασιστεί ότι η επιτροπή έπρεπε να εξετάσει το ζήτημα εάν ήταν σκόπιμη η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών και, εάν ναι, σε ποιο βαθμό.
Ο Λόρδος Κέρζον είπε ότι είχε συζητήσει το θέμα με τους Συμμάχους συναδέλφους του και μιλούσε εξ ονόματός τους καθώς και από μόνος του. Επιθυμούσε πρώτα απ’ όλα να τεθεί το θέμα σε σωστή νομική βάση. Για αυτό έπρεπε να ξεκινήσει αναφερόμενος στη Διάσκεψη του Λονδίνου του 1913, κατά την οποία υπογράφηκε συνθήκη από την Τουρκία, την Ελλάδα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο, με ημερομηνία 30 Μαΐου 1913. Το άρθρο 5 αυτής της συνθήκης αφορούσε τα νησιά. Ο Ισμέτ Πασάς είχε προτείνει ότι η παράδοση των νησιών για διάθεση και διανομή από τις Μεγάλες Δυνάμεις συνεπαγόταν ορισμένους όρους, δεν υπήρχαν. Αυτό θα μπορούσε να φανεί με αναφορά στα καταληκτικά λόγια του άρθρου 5, που απλώς ανέθεταν στις Μεγάλες Δυνάμεις “… το καθήκον να αποφασίσουν την τύχη όλων των οθωμανικών νησιών στο Αιγαίο Πέλαγος (εκτός της Κρήτης) και της χερσονήσου του Αγίου Όρους.”
Μετά τη συνάντηση στο Λονδίνο ακολούθησε Διάσκεψη των Πρέσβεων των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίοι έλαβαν εντολή να αποφασίσουν σε ποιον θα παραδοθούν τα νησιά. Η Διάσκεψη των Πρέσβεων δεν ασχολήθηκε με τα Δωδεκάνησα, γιατί η τύχη των νησιών αυτών είχε ήδη κριθεί προσωρινά από τη Συνθήκη της Λωζάνης μεταξύ Τουρκίας και Ιταλίας. Όλα τα υπόλοιπα νησιά δόθηκαν στην Ελλάδα εκτός από την Ίμβρο, την Τένεδο και το Καστελόριζο (σσ αρχικά είχε δοθεί στην Τουρκία, για την ιστορία του διαβάστε εδώ), των οποίων η γειτνίαση με τις εκβολές των Δαρδανελίων ή με τις ασιατικές ακτές φαινόταν να δικαιολογεί τη διατήρησή τους από την Τουρκία.
Στις 14 Φεβρουαρίου 1914, η διάσκεψη απηύθυνε ένα σημείωμα στην Τουρκική Κυβέρνηση στο οποίο της κοινοποιούσαν την απόφαση ότι όλα τα νησιά που τότε ήταν υπό την κατοχή της Ελλάδας έπρεπε να παραχωρηθούν στη χώρα αυτή, με εξαίρεση τα τρία παραπάνω νησιά, που θα μπορούσε να διατηρήσει η Τουρκία. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος επρόκειτο να αποστρατικοποιηθούν. Στην απάντησή της της 15ης Φεβρουαρίου, η τουρκική κυβέρνηση δεν δεσμεύτηκε για κάτι συγκεκριμένο. Μετάνιωσαν για τη γενική στάση των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά έλαβαν γνώση της απόφασής τους για την Ίμβρο και την Τένεδο, την πραγματοποίηση της οποίας υποσχέθηκαν να κάνουν ό,τι μπορούν για να διασφαλίσουν.
…”
Πηγή: Lausanne Conference on Near Eastern Affairs 1922-1923, Records of Proceedings and Draft Terms of Peace. (Διαθέσιμο σε ψηφιακή μορφή στο archive.org από εδώ)